زندگیحاج شيخ عباس قمى فرزند شيخ محمد رضا معروف به محدث قمى رحمة الله عليه، يكى از علما و محدثين بزرگ مكتب تشيع در اواسط قرن چهاردهم هجرى است. اين مرد خدا و مجسمه تقوى و نام شريفش در همه جا مقابل ديده هاست، و با آنكه تعداد تأليفات او به پايه و اندازه علامه حلى، مرحوم مجلسى و فيض كاشانى نمى رسد، اما آثارش در تمام اماكن متبركه همه مساجد و محافل و منازل وجود دارد، و با سواد و بى سواد (عالى ودانى) نام او را شنيده و با مفاتيح او به سوى مفتاح جنان مى شتابند .
محدث قمى فقيهى محقق و محدثى مدقق، ثقه امين و راستگو بود. محدث نويسنده اى بى تكلف، ساده، متواضع، زاهد و قانع و دين دار واقعى بود. محدثى عاشق خدا و يكى از ارادتمندان واقعى به اهل بيت عصمت و علماى ربانى بود و از آثار او به خوبى اين حقيقت مشهود است .
محدث عشقى وافر به تحقيق و تأليف داشت و در سفر و حضر مشغول بود. اكثر تأليفاتش تحقيقى و مستند از رجال و احاديث معتبر و موثق مضبوط گرديد، و كتب او بيشتر در اخلاقيات، تاريخ و ادعيه، مخصوصا شرح حال زندگى معصومين و رجال مختلف اسلامى است، كه از آن جمله است : منتهى الآمال، سفينة البحار، سبيل الرشاد، هدايت الانام، فيض علام، صحائف نور، حكمت بالغه، منازل الآخره، ذخيرة الابرار، ذخيرة العقبى، غاية المنى، نزهة النواظر، بيت الاحزان، انوار الالبهيه، تحفه طوسيه، فصول عليه، نفس المهموم، مقاليد، لئآلى، هديه زائرين، وقاي, الايام، مفاتيح الجنان، فوائد الرجبيه، فوائد الرضويه،طبقات علما، كنى و القاب، تحفة الاحباب (كتب اخير در شرح حال علما و رجال مختلف است) و چند جلد ديگر …
محدث قمى در سال ه.ق ( ه.ش)در شهرستان قم يعنى شهر خون و قيام در منزل پدر و مادرى عاشق پيام به جهان ديده گشود. از دامن مادرى معصوم و عاشق زهرا (عليها السلام) شير عشق و محبت نوشيد. تا سن 22 سالگى در قم مقدمات علوم و سطوح فقهى را به پايان برد و در سال ه.ق وارد حوزه نجف گرديد و از خرمن علوم علما خوشه ها چيد. او بيشتر با مرحوم محدث نورى مأنوس بود و از اين استاد و ساير مشايخ خويش به بزرگى ياد مى كند. پس از فوت علامه نورى بعد از سال 1320 قريب ده سال در زادگاه خويش مشغول تدريس و تأليف بود. محدث در سال 1329 براى بار دوم عازم زيارت خانه خدا شد و در مراجعت از مكه مدتها ساكن مشهد مقدس بود. كتاب فوائد الرضويه را در مشهد به رشته تحرير برد و بر اثر كثرت مطالعه و تحقيق و تأليف چشم خود را در اواخر عمر تقريبا از دست داد. عشق زيارت عتبات او را به سوى كربلا و نجف و … كشانيد. در اواخر عمر سالها در نجف بود و آنى از تأليف آسوده نبود. اين مرد خدا عمر او پر بركت بود (من كان للله كان اله له) و با مرگش دفتر اعمالش مسدود نشد. هر چند جسمش در شب سه شنبه 23 ذيحجه سال 1359 در كنار قبر مولايش در جنب استادش (نجف اشرف) به خاك رفت .
بخش اول از تاليفات مرحوم محدث قمى
مرحوم محدث در زمينههاى مختلف تاريخ، رجال، تراجم، علوم قرآن، اخلاق، عقايد و… به قلمزنى پرداخت ولى پيش از همه در علم حديث و تاريخ و رجال درخشيد، تا آنجا كه عالمان بزرگ از وى به نام «محدث قمى» و «خاتم المحدثين» ياد كردهاند .
در اينجا گذرى بر كتابخانه محدث قمى داريم و آثار قلمى اين دانشور پر تلاش را به تماشا مىنشينيم .
ميراث ماندگار محدث قمى كه در زمينههاى مختلف اخلاق، دعا، تاريخ و… با قلمى از نور نگاشته شده است به بيش از 60 جلد مىرسد كه بسيارى از جوانان و حتى استادان و محققان با نام آنها نيز آشنا نيستند .
بخش اول از كتابهاى ايشان عبارت است از :
1- فوائد الرّجبيّه
اين كتاب نخستين نوشته ايشان است كه به خط خود و به عربى نگاشته است و به فارسى هم ترجمه شده است. شامل مطالبى است در مورد وقايع روزها و آداب مستحبى و اعمال ماههاى عربى .
2 الدّرة اليتيمه فى تتمّات الدرّة الثمينة
اين اثر شرح فارسى نصاب الصّبيان و تتميم شرح نصاب فاضل يزدى است .
3- هديّة الزّائرين و بهجة النّاصرين
درباره زيارت قبور ائمّه اطهار عليهم السلام و ثواب آن است. همچنين در تعيين قبور علما و مومنين مشهور و مدفون در كنار مشاهد مشرّفه امامان است كه به فارسى نگاشته شده است .
4- الّلئالى المنثورة
كتاب مختصرى است در مورد دعا و ساير مستحبات .
5- الفصول العلّية فى المناقب المرتضوية
مولف در اين كتاب شريف تعدادى از مناقب و مكارم اخلاقى حضرت علىعليه السلام را گردآورى كرده و بسيارى از آنها را از كتابهاى اهل سنّت نقل كرده است .
6- سبيل الرّشاد
7- حكمة بالغة و ماة كلمة جامعة
اين كتاب شامل سخنان كوتاه حضرت على عليه السلام در عقايد و اصول دين است كه به فارسى نوشته شده است .
8- ذخيره الابرار فى منتخب أنيس التّجار
خلاصهاى از أنيس التجّار ملاّ مهدى نراقى است كه به زبان فارسى و در مورد معاملات است .
9- غاية القصوى فى ترجمة عروة الوثقى
ترجمه فارسى العروة الوثقاى مرحوم آيةالله سيد محمد كاظم يزدى است كه در مورد احكام فقهى نگاشته شده است .
10- مفاتيحالجنان و الباقيات الصّالحات
همان كتاب مشهورى است كه در اكثر مشاهده مشرّفه و بيشتر خانههاى شيعيان مورد استفاده بوده و به عربى نوشته شده و به فارسى هم ترجمه گرديده است .
11- التّحفة الطوسيّة و النّفخة القدسيّة
نوشته مختصرى است مربوط به زيارت حضرت رضا عليهالسلام و بعضى فوائد مربوط به آستان مقدّسش .
12- رساله دستورالعمل حضرت سيدالشهداء عليه السلام
13- نفس المهموم
به عربى نوشته شده و بنا به تصديق اهل فنّ بهترين و معتبرترين مقتلى است كه به رشته تحرير در آمده است. اين كتاب تاكنون چهار بار چاپ شده كه آخرين بار در قم به چاپ رسيده است و امتيازات مهمّى دارد. ضمناً دو ترجمه از آن به قلم جناب محمد باقر كمرهاى و مرحوم حاج ميرزاابوالحسن شعرانى به فارسى در بازار وجود دارد .
14- نفثة المصدور
رسالهاى است در تتميم و تكميل نفسالمهوم كه قبلاً جداگانه چاپ شده بود و اخيراً هم به ضميمه نفسالمهموم منتشر شده است .
15- الانوار البهيّة فى تاريخ الحجج الالهيّة
اين كتاب به عربى است و در مورد ولادت و وفات چهارده معصوم عليهمالسلام نگاشته شده است .
16- رسالهاى در گناهان كبيره و صغيره
17- منازل الآخرة
كتاب نفيسى است كه مكرر چاپ شده و مراحل دشوار سفر آخرت را بر اساس روايات بررسى نموده و توشه لازم را يادآور شده است .
18- ترجمه مصباح المتهجّدمرحوم شيخ طوسى
در حاشيه چاپ اول متن عربى به چاپ رسيده است .
19- نزهة النّواظر
ترجمه معدن الجواهر دانشور بزرگوار محمد بن على كراچكى است كه مكرّر چاپ شده است .
20- مقامات عليّه
خلاصه معراج السّعاده مرحوم ملا احمد نراقى است .
21- ترجمه جمال الاسبوع سيّد بن طاووس .
22- الباقيات الصّالحات
در حاشيه مفاتيحالجنان چاپ شده است .
23- منتهى الآمال فى تاريخ النّبىّ و الآل
به فارسى نگاشته شده و در مورد زندگانى حضرات أئمه اطهار و رسول اكرم صلى الله عليه و آله و دختر گراميش حضرت زهرا عليهاالسلام و تاريخ ولادت و وفات و وقايع دوران آنها مىباشد. اين كتاب ارزشمند همواره مورد استفاده وعّاظ و مبلّغين قرار گرفته و به طور مكرّر چاپ شده و به زبان اردو نيز ترجمه گرديده است .
24- ترجمه مسلك دوم ملهوف سيّد بن طاووس
به خط خود مولف در حاشيه يكى از چاپهاى لهوف چاپ شده است .
25- تتميم تحيّة الزّائر محدّت نورى
با فوت وى ناتمام مانده بود و شيخ عباس بعد از فوت استادش آن را به اتمام رساند .
26- چهل حديث
27- الكُنى و الالقاب
درباره زندگانى علما و شعرا و غيرهم است كه در سه جلد مكرّر به چاپ رسيده است. اين كتاب يكى از كتابهاى معتبر علم تراجم مىباشد كه به فارسى ترجمه شده و چاپ گرديده است .
28- هديّة الاحباب فى المعروفين با لكنى و الالقاب
خلاصهاى از كتاب الكنى و الالقاب است كه علماء و دانشمندان معروف به لقب و كنيه به طور اختصار در آن جمعآورى شده است. اين كتاب در اصل به زبان فارسى نگاشته شده و بارها در تهران و نجف چاپ شده است .
29- فوايد الرّضويّه فى احوال علماء المذهب الجعفريِّه
اين كتاب در مشهد مقدس و در مدت اقامت حاج شيخ عباس در آنجا به رشته تحرير درآمده و از آثار با بركت دوران اقامت محدث قمى در جوار بارگاه هشتمين امام شيعيان جهان است كه در جاى خود بهترين كتاب در شرح حال علما و بزرگان دين است كه به زبان فارسى نگاشته شده است .
30- بيتالاحزان فى مصائب سيّدة النّسوان
اين كتاب درباره رنجها و فريادهاى دختر والامقام حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و زندگى و حوادث دوران حيات آن بانوى بزرگ نوشته شده است .
31- تتمّة المنتهى فى وقايع ايّام الخلفاء
به فارسى نگاشته شده است و مكرّر چاپ گرديده است .
32- تحفة الاحباب فى تراجم الاصحاب
درباره اصحاب حضرت محمّد صلى الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهمالسلام است كه به زبان فارسى نوشته شده و در تهران چاپ شده است . ضمناً چاپ اين كتاب بعد از فوت مولف بوده است .
33- سفينة البحار و مدينة الحكم و الآثار
اين كتاب كه فهرست موضوعى بحارالانوار علاّمه مجلسى است در مدت بيست سال به پايان رسيده است. شيخ عباس خود مىنويسد اين كتاب بهترين اثر بجامانده از وى است. ايشان آن را در دو جلد تنظيم نموده و در جهت آسان نمودن مراجعه به بحارالانوار نوشته است.
بخش دوم از تأليفات مرحوم محدّث قمى
كتابهايى كه در زمان حيات خود ايشان به اتمام رسيده ولى در آن زمان به چاپ نرسيده عبارتند از :
1- فيض العلام فى وقايع الشّهور و الايّام
به زبان فارسى نگاشته شده و درباره وقايع ماهها و روزهاست .
2- هدية الانام الى وقايع الايام
خلاصه كتاب فيض العلام ياد شده است .
3- كلمات لطيفه
بخش سوم از تأليفات مرحوم محدّث قمى
قسم سوم از كتابهاى محدّث قمى كتابهائى است كه ناتمام مانده و ايشان توفيق تكميل را نيافته است. اين آثار عبارتند از :
1- ضيافة الاخوان
2- صحائف النّور فى عمل الايّام و السّنة و الشّهور
3- ذخيره العقبى فى مثالب اعداء الزّهرا عليهاالسلام
4- مسلى المصاب بفقد الاب والاعزّة و الاحباب
5- الآيات البيّتات فى اخبار اميرالمومنين عليه السلام عن الملاحم و الغائبات
6- شرح صحيفه سجاديّه
7 غايةالمرامكه
8- شرح كتاب چهل حديث
9- ترجمه زاد المعاد علامه مجلسى
10- ترجمه تحفة الزّائر علامه مجلسى نامه
محدث قمی در سال ۱۲۹۴ قمری (۱۲۵۴ خورشیدی) در قم متولد شد. در بیست و دو سالگی به نجف رفت و شش سال آنجا ماند. پس از آن دوباره به ایرانبرگشت و تا آخر عمر، یعنی تا شصت و پنج سالگی در قم درس خواند و درس داد. (البته مدفن وی در نجف عراق در کنار حرم علی بن ابیطالب است) پدرش محمدرضا، آگاه به احکام دین اسلام بود چنانکه مردم برای آگاهی از فروع فقهی و وظایف مذهبی خویش به وی رجوع میکردند
تحصیلات
شیخ عباس قمی پس از فراگیری بخشی از علوم دینی مقدمات و سطح در نزد علمای عصر خویش، در حوزه علمیه قم سرانجام در سال ۱۳۱۶ ه. ق برای تکمیل تحصیلات در سطوح عالی فقه و اصول به حوزه علمیه نجف رهسپار شد و چون در علوم نقلی به ویژه حدیث استعداد داشت از فقیه و محدث آن عصر حسین بن محمدتقی طبرسی معروف به محدث نوری بیشتر کسب فیض کرد. وی در سال ۱۳۱۸ ه. ق به زیارت خانه خدا رهسپار گردید و سپس به سوی قم مراجعت کرد، اما پس از دیدار با والدین و خویشان دوباره به نجف مراجعت و به مجلس محدث نوری وارد شد. محدث نوری در سال ۱۳۲۰ ه. ق درگذشت. محدث قمی نیز پس از درگذشت استادش، حدود ۲ سال در شهر نجف ماندگار شد
محدث قمی و انقلاب مشروطه
محدث قمی، سرانجام در سال ۱۳۲۲ قمری (۳–۱۲۸۲ خورشیدی) یعنی یک سال پیش از آغاز انقلاب مشروطه و در دوره روی کار آمدن علی اصغر خان امین السلطان صدر اعظم مظفر الدین شاه به وطن بازگشت. در این دوران افکار به ویژه فلسفه سیاسی غرب در ایران رسوخ کرده بود و این افکار موجب اعتراض به حکومت استبدادی قاجار میشد. شیخ عباس در سال ۱۳۳۱ ه. ق در شهر مشهد سکونت گزید و در طی همین سالها سخنرانیهای وی و نیز کلاسهای درس اخلاق او که در هر پنج شنبه و جمعه در مدرسه میرزا جعفر مشهد که اکنون جزء دانشگاه علوم اسلامی رضوی واقع شده است برگزار میشد
دفاع محدث قمی از شیخ فضلالله نوری
محدث قمی (شیخ عباس قمی) جانب مشروعهطلبان را گرفت و از مخالفان حکومت مشروطه بود. او اعطای حق رای و آموزش و پرورش برای زنان را متضاد با شرایع مذهب تشیع و موجب ایجاد مفسده در بین زنان می دانست. در مورد شیخ فضلالله نوری گفته است: خاتمه کار شیخ به شهادت گذشت. در ۱۳ ماه حرام از سال ۱۳۲۷ او رابه دار آویخته و به قتل رساندند
محدث قمی و تجدید حوزه علمیه قم
در سال ۱۳۴۰ قمری (۱۳۰۰ خورشیدی) یعنی یک سال پس از تصرف تهران توسط رضاشاه پهلوی، شیخ عباس قمی به دعوت عبدالکریم حایری یزدی – که به خواهش علمای عصر خویش برای تجدید مرکزیت حوزه علمیه قم، در این شهر ماندگار شده بود – برای تدریس به حوزه علمیه قم فراخوانده شد و در همین ایام یعنی سال ۱۳۴۴ قمری، مهمترین کتاب حدیثی ایشان یعنی سفینه البحار و مدینه الحکم و الاثار – که فهرست موضوعی تفصیلی برای احادیث کتاب بیش از صد جلدی بحار الانوار تألیف علامه مجلسی است – پس از سالها تلاش شبانهروزی مؤلف در دسترس علاقهمندان قرار گرفت و به این ترتیب میتوان گفت او به کتاب بحار الانوار حیات مجدد بخشید. شیخ عباس قمی در این کتاب علاوه بر فهرست احادیث و آیات قرآن، گاه به بیان مطالب مهم نیز اهتمام ورزیده و علاوه بر این شرح حال مختصری از مشاهیر و بزرگان علمای شیعه و سنی و حتی برخی از شعرا و ادیبان را نیز ضمیمه کرده است. اما البته مزیت اساسی این کتاب آن است که مؤلف، همه آداب ظاهری و باطنی نقل حدیث را از قبیل پاکیزگی ظاهر و باطن و خلوص نیت و پرهیز از اغراض مادی رعایت نموده است
شاگردان
:افراد از جمله شاگردانی هستند که از وی اجازه روایی گرفتند
سید عبدالاعلی سبزواری
روحالله خمینی
سید محمدهادی میلانی
سید شهابالدین مرعشی نجفی
سید مرتضی مرعشی نجفی
آثار
از محدث قمی کتابهای بسیاری – که در مجموع به ۶۳ جلد میرسد – در رشتههای رجال، اخلاق، فقه، کلام، لغت، ادعیه و تاریخ و به ویژه حدیث باقیمانده است که برخی از آنها عبارتند از
مفاتیحالجنان، مجموعهای از ادعیهٔ منتخب چهارده معصوم.)مشهورترین کتاب وی نیز میباشد( با ترجمه حسین انصاریان به زبان فارسی.
منازل الآخرة، دربارهٔ روایات و حکایتهای مرگ و جهان پس از مرگ نگاشته شده است.
منتهی الآمال، دربارهٔ تاریخ چهارده معصومنگاشته شده است.
نفس المهموم، دربارهٔ وقایع کربلا
مقامات العلیه
الانوار البهیه، دربارهٔ تاریخ چهارده معصومنگاشته شده است.
تتمهة المنتهی، در تاریخ خلفای راشدین، اموی و برخی از خلفای عباس
تحفةالاحباب، در علم رجال.
شرح الوجیزه، درعلم حدیث.
الکنی و الاقاب، که زندگینامه بسیاری از علمای شیعهو سنی و برخی شاعران، ادیبان، عارفان و امیران است.
ترجمه مصباح المتهجد، مجموعهای از ادعیهٔ منتخب چهارده معصوم.
سبیل الرشاد، در عقاید شیعهبه ویژه مبدأ و معاد.
ذخیرة الابرار، که تلخیص کتاب انیس التجار، تألیف مولی مهدی نراقی و در موضوع فقهاست.
فوائد الرضویه
کلمات لطیفه، )در علم اخلاق)
الدر النظیم فی لغات القرآن العظیم
کحل البصر فی سیره سید البشر
فیض العلام فی وقایع الشهور و الایام)دربارهٔ وقایع ماهها و روزها)
بیت الاحزان فی مصائب سیدة النّسوان با ترجمه فارسی غم خانه فاطمه الزهرا ، سید محمد رضا حسن زاده طباطبایی
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.